Заман
Заман — физикалыкъ эмда психикалыкъ процесслени барыууну шекелиди, тюрлениуню болургъа боллугъуну шартыды[1]. Философияны эмда физиканы баш ангыламларыны бириди, бютеу объектлени бар болууларыны узунлугъуну, аланы шартларыны процесследе алмашыуларыны эмда процесслени кеслерини тюрлениулерини эмда айныуларыны ёлчесидиШаблон:Sfn.
Философияда — къайтарылмаз агъымды (къуру бир сюремде барады — озгъан замандан, бусагъат заманны юсю бла боллукъ заманнга)[2].
Метрологияда — физикалыкъ уллулукъду, Халкъла арасы ёлчелеу бирим системаны баш джети уллулугъун бириди (Шаблон:Lang-en, Шаблон:Lang-fr, ISQ)[3], заманны ёлчелеу бирими «секунд» — джети тамал биримден бириди (Шаблон:Lang-fr, Шаблон:Lang-en).
Лингвистикада (этим) заман, этимни категорияларыны бириди.
Хайырландырылгъан белгилеуле
Заманны белгилер ючюн асламысы бла латин алфавитни t харифи хайырландырылады — чыкъгъаны Шаблон:Lang-la («заман») неда урум алфавитни τ харифи[4]. Математикалыкъ формулалада кёб заманда дифференциация, дифференциация этилген тюрленнгенни башында нохта бла белгиленеди (юлгюге, Лагражианны формуласында анда — бир халгъа келтирилген координатладыла).
Заманны ёлчелеу биримлери
| Аты | Баргъаны | Белги / Юлгю |
|---|---|---|
| Гигаджыл | 1 000 000 000 джыл | Кюнню эмда Джерни джашау узунлукълары 4,5 гигаджыл чакълы бир болады — 4,5 миллиард джыл |
| Мингджыллыкъ (Миллениум) | 1000 джыл | Орта ёмюрлени баргъаны — 1 мингджыллыкъ чакълы бир. |
| Ёмюр, джюзджыллыкъ | 100 джыл | |
| Индикт | 15 джыл | |
| Онджыллыкъ | 10 джыл | |
| Джыл | ≈ 365,2425 сутка | Джерни Кюнню тёгерегине бир айланыуу |
| Квартал | 3 ай — джылны 1/4 | |
| Ай | ≈ 3 декада | 28-ден 31 суткагъа дери, асламысы бла 30 сутка хайырланадыла |
| Декада | 10 сутка | |
| Ыйыкъ | 7 сутка | |
| Алты кюнлюк | 6 сутка | |
| Беш кюнлюк | 5 сутка | |
| Сутка | ≈ джылны 1/365,2425 | Джерни кеси осуну тёгерегине бир айланыуу |
| Сагъат | сутканы 1/24 | |
| Минут | сагъатны 1/60 | |
| Секунд | минутну 1/60 | |
| Терция | секундну 1/60 | |
| Сантисекунд | секундну 10−2 | |
| Миллисекунд | секундну 10−3 | Окъну къысха аралыкъда барыуу |
| Микросекунд | секундну 10−6 | |
| Наносекунд | секундну 10−9 | Кристаллны юсюнде вакансияланы диффузиясы |
| Пикосекунд | секундну 10−12 | |
| Фемтосекунд | секундну 10−15 | |
| Аттосекунд | секундну 10−18 | |
| Зептосекунд | секундну 10−21 | Ядролу реакцияланы динамикасы |
| Иоктосекунд | секундну 10−24 | Стабиль болмагъан элементар кесекчиклени тууулары/къуруулары |
Белгиле
- ↑ Шаблон:Къайнакъ/НФЭ
- ↑ А. И. Гулидов, Ю. И. Наберухин. Существует ли «стрела времени?» // Философия науки. — 2003. — № 2(17).
- ↑ Шаблон:Книга
- ↑ Сена Л. А. Единицы физических величин и их размерности. — М.: Наука, 1977. — С. 284.