Къара шкилди

Шаблон:Магъанала Шаблон:Taxobox

Къара шкилди (Шаблон:Lang-la, Шаблон:Lang-ru) — Вакциниум тукъумну Джайма шхылдылыла юйюрюнден кёб джыллыкъ алаша чырпычыкъланы тюрлюсюдю.

Джемишлери ашаргъа джараулудула. Джемишлери да чапракълары да дарман этиуде хайырланадыла. Бир-бирде къара шкилдини айбат этген ёсюмлюк кибик гокка бачхалада ёсдюредиле.

Аты

Илму аты, vacca («ийнек») деген латин сёзден келеди, эмда къара шкилдини бир-бир тюрлюлерини маллагъа аш болгъаны бла байламлыды.

Тюрлюсюню аты — myrtillus, myrtus — «мирт» дегенден гитчелетген сёздю, эмда ёсюмлюкню гитче миртге ушагъаны бла байламлыды.

Орус аты — «черника», джемишини бояуу ючюн эмда къолланы бла ауузну къаралтханы ючюн берилгенди.

Къарачай-малкъар тилде «шкилди» сёзню этимологиясы толу белгили тюлдю, алай а тегей тилни дюгер диалектинде къызыл шкилдини белгилеген «скъелду» сёз бла бирди.

Шаблон:Bt-ruslat деген кактус тукъумну аты, къара шкилдини атындан (Vaccinium myrtillus) къуралгъады эмда бу кактусну бла къара шкилдини джемишлерини бир-бирине ушагъанлары ючюн берилгенди^[1].

Суратлау

Къара шкилди — 10—50 см мийиклиги бла чырпычыкъды. Шималда, тундраланы зонасында мийиклиги талай сантиметрди^[2]. Бутакълары, баш тёнгекчигинден джити мюйюшлю ёседиле.

Чапыракълары кёзюулюдюле, гаккы шекеллиледиле, терилиледиле, къышха тюшюучюледиле. Джауум суу къырыкълы чапыракъла бла эм саптагъайла бла бутакълагъа барады, андан тамырына тюшеди.

Ёсюмлюкню, кёб санда зыгытла берген джайылма ёсген баш тамыры барды.

Майда чагъады. Гоккалары джашилдим-акъдыла, тюз шекеллидиле, бирем-бирем олтурадыла. Гокканы кюренини беш тишчиги барды. Он тычинкасы барды. Пестик — джангызды. Бюртюк этиую энишди. Гокка энишге бюгюлюбдю, бу чичекни букъусун мылылыкъдан сакълайды. Гоккаланы баш урлукъландырыучулары юй бал чибинле бла сары чибинледиле.

Гокканы формуласы: Шаблон:Nobr^[3].

Джемишлери, къаууз къоннганы ючюн кёксюлдюм-къараладыла^[2], неда къуру къараладыла. Къаууз къоннганны тынч кетерирге болады^[4].

Ичи пурпур бетлиди. Урлукъланы саны 40-гъа дери джетерге боллукъду, алай а орта саны 20 чакълы бирди.

Джемишлени чегет чыпчыкъла ашайдыла (кёбюсюне — чегет кёгюрчюнле), ала огъуна эритирге болмагъан урлукъларын узакъгъа джаядыла.

Табийгъатда кёбюсюне шимал районлада ёседи — чегетледе (асламысына нарат чегетле), эмда мырдылада.