Метр бетни къайнагъына къара

'''Метр''' (белгилениую: '''м''', '''m'''; [[Грек тил|грекча]] — μέτρον&nbsp;— ёлчелеу, ёлчелеучю)&nbsp;— [[ЁС|ЁС-да]] [[Узунлукъ|узунлукъну]] эмда [[Аралыкъ|аралыкъны]] белгилеген [[ёлчелеу бирим|ёлчелеу биримиди]]. Метр, [[Джарыкъ|джарыкъны]] [[Вакуум|вакуумда]] <sup>1</sup>/<sub>299&nbsp;792&nbsp;458</sub> [[Cекунда|секунха]] ётген аралыкъгъа тенгди.

== Тарихи ==
[[Файл:Platinum-Iridium meter bar.jpg|thumb|1889 джылдан 1960 джыллагъа дери хайырланнган метрни халкъла арасы эталону.]]
Метр биринчи [[Франция]]да XVIII ёмюрде киргенди, алгъын эки бир-бири бла эришген ангылатыуну джюрютгенди:

* маятникни 45° кенгликде 1 с (бусагъатдагъы ёлчелеуледе бу аралыкъ мыннга тенгди: <math>\frac{g}{\pi^2} \approx 0,994</math> м) ичине джарымкёзюуде чайкъалыууду.
* [[Париж]] [[Меридиан|меридианны]] къыркъ миллион этиб бириди (ол деген [[Шимал полюс|шимал полюсдан]] [[Экватор|экваторгъа]] дери Парижни [[Кенглик|кенглигинде]] джер эллипсоидни юсю бла баргъан аралыкъны он миллиондан бириди.

Аллындан биринчи ангылам джюрюгенди (1790 джыл 8-чи май Француз Миллет джыйылыу). Алай а эркин тюшюуню терклениую кенгликге байламлы болгъаны себебли,аны бла маятник эталон кёргюзюуде къыйын болгъаны ючюн, Француз Илмула Академиясы 1791 джылда Миллет джыйылыугъа метрни меридианны юсю бла белгилерин тилегенди. 1791 джылны 30-чу мартында бу тилек къабыл этилгенди. Миллет Конвент Францияда метрик системаны джюрютюуюню юсюнден закон алгъанды, эмда комиссарлагъа, аланы ичинде [[Кулон, Шарль Огюстен|Ш.&nbsp;О. Кулон]], [[Лагранж, Жозеф Луи|Ж.&nbsp;Л. Лагранж]], [[Лаплас, Пьер-Симон|П.-С. Лаплас]] эмда башъа белгили алимле болгъандыла, эксперимент бла [[Узунулукъ|узунлукъну]] эмда [[Масса|массаны]] биримлерин ангылатырларын излегендиле. 1792-1797 джыллада Францияны революцион Конвентини бегими бла алимле (Деламбр бла Мешен) 6 джылны ичинде 9°40' узунлугъу болгъан париж меридианны дугасын ёлчелегендиле. Кърал Дюнкеркден Барселонагъа дери 115 ючмюйюшге юлешиннгенди, алай а Джерни полюс къысылыууну терс санагъанлары ючюн эталон 0,2&nbsp;мм къысха болгъанды; алай бла,меридианны узунлугъу 40&nbsp;000&nbsp;км тенг тюлдю, аннга джууукъду.

Эталонну биринчи прототипи багъырдан 1795 джыл этилгенди. Массаны ангылатыуу да метрни ангылатыууна байламлы болгъанын чертирге керекди.

1799 джылда 90 % [[платина]] эмда 10 % [[иридий]] къатышдан метрни эталону этилгенди, аны узунлугъу Париж меридианны узунлугъуну къыркъ миллионундан бири болгъанды.

[[Наполеон Бонапарт|Наполеон]] башчылыкъ этген заманда метрик система бютеу [[Европа]]гъа джайылгъанды. Джангыз, Наполеон хорламагъан [[Уллу Британия]]да узунлукъну эски ёлчелеулери къалгъанды: [[дюйм]], [[фут]] эмда [[ярд]].

1917 джылда метрик система [[Эресей]]де киргенди.
 
1889 джылда метрни халкъла арасы эталон джангыдан алгъындан тюзюрек этилгенди. Бу эталонда платина бла иридийден этилгенди. Аны копиялары метрни узунлукъну бирими санагъан къраллагъа берилгенди. Бу эталон алкъын [[ёлчелеуле бла ауурлукъланы халкъла арасы бюросу]]нда бусагъатдада сакъланады.

1960 джылдан башлаб адамла метрни эталонун затны хайырланнганны къояргъа оноу этилгенди, ол замандан башлаб 1983 джылгъа дери метр [[Вакуум|вакуумда]] [[Спектр|спектрны]] оранж сызыны (6&nbsp;056&nbsp;[[Ангстрем|Å]]) толкъунуну узунлугъуна кереленнген &nbsp;650&nbsp;763,73 санды.

Метрни бусагъатда ангыламы 1983 джылдан бери джюрюйдю
<blockquote>
* ''Метр — джарыкъны вакуумда (1&nbsp;/&nbsp;299&nbsp;792&nbsp;458) секундха ётген джолуну узунлугъуду.''
</blockquote>

== Кере эмда юлюш биримле ==

Онлу кере эмда юлюш биримле стандарт [[ЁС-ню префикслери]] бла къураладыла. Система тышы ёлчелеу биримледа бардыла (микрон), алай а аланы хайырланыулары алай изленменмейди.

{{Кере эмда юлюш биримле|метр|м|m|3|3|2|15}}

== Башха ёлчелеу биримлеге илешкилери ==

{|
|-style="font-size:125%;padding-left:0px;"
!colspan="5" style="text-align:left;"|Метрлик бирим,<br />ЁС-ге кирмеген бирим бла белгиленеди&nbsp;
!colspan="5" style="text-align:left;"|ЁС-ге кирмеген бирим,<br />метрликик бирим бла белгиленеди
|-
|1 метр ||≈ ||style="text-align:right;"|39,37 ||[[дюйм]]||{{Spaces|14}}
|1 [[дюйм]]||≡ ||style="text-align:right;"|0,0254 ||метр||{{Spaces|10}}
|-
|1 [[сантиметр]] ||≈ ||style="text-align:right;"|0,3937 ||дюйм||&nbsp;
|1 дюйм||≡ ||style="text-align:right;"|2,54 ||сантиметр||&nbsp;
|-
|1 [[миллиметр]] ||≈ ||style="text-align:right;"|0,03937 ||дюйм||&nbsp;
|1 дюйм||≡ ||style="text-align:right;"|25,4 ||миллиметр||&nbsp;
|-
|1 метр ||≡ ||style="text-align:right;"|[[Экспоненциал джазыу|1×10<sup>10</sup>]]||[[ангстрем]]||&nbsp;
|1 ангстрем||≡ ||style="text-align:right;"|1×10<sup>–10</sup> ||метр||&nbsp;
|-
|1 нанометр ||≡ ||style="text-align:right;"|10||ангстрем||&nbsp;
|1 ангстрем||≡ ||style="text-align:right;"|100 ||пикометр||&nbsp;
|}

[[Категория:ёлчелеу биримле]]