Масса бетни къайнагъына къара

{{магъанала}}
{{бу термин бла аджашдырма:|Ауурлукъ}}

{{Физикалыкъ уллулукъ|Аты=&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Масса|Символ=<math>M, m</math>|Ёлчемлик=М|ЁС=[[кг]]|СГС=[[грамм|г]]}}

'''Ма́сса''' — [[Скаляр уллулукъ|скаляр]] [[физикалыкъ уллулукъ]]ду, затны терклиги [[джарыкълыкъны терклиги]]нден иги таннга аз болса, аны [[инертлик|инерт]] эмда [[Гравитация|гравитациялыкъ]] энчиликлерин айгъакълайды<ref>{{книга |автор=[[Окунь, Лев Борисович|Окунь Л. Б.]]|часть=Масса |ссылка часть= http://www.femto.com.ua/articles/part_1/2157.html |заглавие=[[Физическая энциклопедия]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= Гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]] |издание= |место=М. |издательство=[[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Большая Российская энциклопедия]] |год=1992 |том=3 |страницы=50—52 |страниц=672 |серия= |isbn=5-85270-019-3 |тираж={{сан|48000}}}}</ref>. Тюз джашауда эмда XIX ёмюрню физикасында масса бла [[ауурлукъ]] [[синоним]]ледиле<ref>Дмитрий Иванович Сахаров, Михаил Иванович Блюдов. [https://books.google.com/books?id=YTg6AQAAIAAJ&q=в+обыденной+жизни+не+различают Физика для техникумов] «Наука», 1969. С. 28.</ref>.

Механиканы «[[энергия]]» эмда «[[импульс]]» кибик ангыламлары бла къысха байламлы болгъаны себебли, масса табигъатда эки тюрлю мадар бла белгиленеди, ол аны эки тюрлю ангыламгъа бёлюрге амал береди:
* ''инерт масса'' затланы [[Инерция|инертликлерин]] белгилейди эмда [[Ньютонну экинчи закону]]нда белгилеуде орун алады: белгиленнген кюч [[тергеуню инерциялыкъ системасы]]нда тюрлю-тюрлю затланы бирча терклендире эсе, аланы бирча инерт массалары барды дерге боллукъду;
* ''[[Гравитация|гравитациялыкъ]] масса'' (пассив эмда актив) затны къаллай кюч бла тыш [[гравитациялыкъ къыр|тартылыу къырла]] бла къалай иш бирлик этгенин<ref>{{Cite web |url=http://www.mathnet.ru/php/archive.phtml?wshow=paper&jrnid=tmf&paperid=4590&option_lang=rus |title=Неравенство пассивной гравитационной и инертной масс протяженного тела |access-date=2014-07-23 |archive-date=2014-08-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140813024521/http://www.mathnet.ru/php/archive.phtml?wshow=paper&jrnid=tmf&paperid=4590&option_lang=rus |deadlink=no }}</ref> эмда затны кесини къаллай гравитациялыкъ къыр болдургъанын кёргюзеди<ref>{{Cite web |url=http://lib.mexmat.ru/books/7253 |title=Вебер Дж. — Общая теория относительности и гравитационные волны |access-date=2014-07-25 |archive-date=2014-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140727082520/http://lib.mexmat.ru/books/7253 |deadlink=no }}</ref>, ол [[бютеудуния тартылыуну закону]]на киреди эмда массаны ёлчелеуюн [[чегиу]] бла этилиуюню тамалында салыннганды.

Алай болса да эксперимент халда, уллу кескинлик бла гравитациялыкъ эмда инерт массаланы перпендикулярлыкълары бегитилгенди<ref name=autogenerated1>[http://link.aps.org/doi/10.1103/PhysRevLett.100.041101 Phys. Rev. Lett. 100, 041101 (2008): Test of the Equivalence Principle Using a Rotating Torsion Balance<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref name="autogenerated2">[http://arxiv.org/abs/0712.0607]{{Wayback|url=http://arxiv.org/abs/0712.0607|date=20161021053130}}<span> [0712.0607</span>&#x5D;<span> Test of the Equivalence Principle Using a Rotating Torsion Balance<!-- Заголовок добавлен ботом --></span></ref>, эмда биримлери келишдирилсе теорияда ала бири-бирине тенгдиле. Ол себебден «джангы физиканы» юсюнден сёз бармаса, «масса» термин хайырландырылады эмда ''m'' белгилеу ангылатылмагъанлай джюрютюледи.

Бютеу макроскопик объектлени, турмуш затланы, эмда [[элементар миндеуле]]ни ([[электрон]]ла, [[нейтрон]]ла э.б.) асламысыны массасы болады, алай а ахыр айтылгъанны ичинде массасызла да тюбейдиле (юлгюге, [[фотон]]ла). Миндеуледе масса болууун, аланы [[Хиггсни бозону|Хиггсни къыры]] бла иш бирлик этиую бла ангылатылады.
[[Файл:CGKilogram.jpg|thumb|270px|2019-чу джылгъа дери орун алгъан, [[килограмм]]ны халкъла арасы эталону. [[Цилиндр]] шекелде этилгенди, диаметри бла мийиклиги 39,17 мм.<br>Материалы — [[эритме]]ди, 90 % [[платина]] эмда 10 % [[иридий]]ди.<br>[[Эталон]], [[Мардала бла ауурлукъланы халкъла арасы бюросу]]ну [[Севр]]деги штаб-фатарында сакъланады]]
== Классика механикада масса ==

=== Инерт массаны бош айгъакълауу ===
Массаны уллулугъу релятивист болмагъан [[Ньютонну экинчи закону]]ну ачыкълауна киреди  {{math|''F {{=}} ma''}}, ол кюч бла, аны чакъыргъан [[терклениу]] арасында байлам береди. Белгиленнген закон, бир заманда «кюч-терклениу» келишиуню сызлы болгъанын бегитиу бла бирге инерт массаны айгъакълауун да чыгъарады. Ол заманда [[кюч]] логикалыкъ не Ньютонну законуна неда «терклениу» ангыламгъа байламлы болмай айгъакъланады<ref>''[[Матвеев, Алексей Николаевич|Матвеев А. Н.]]'' Механика и теория относительности. — М.: ОНИКС, 2003. — 432 с. — ISBN 5-329-00742-9 [гл. 5, §§ 19—20].</ref>: энчи тест пружинни деформациясына тенг болады (калибр этиучю керелеучюге дери кескинлик бла).

Масса килограммла бла ёлчеленирге боллукъду. Официал [[килограмм|«1 кг» массаны эталону]] болуб 2018-чи джылгъа дери белгили объект болгъанды (башыракъда суратха къара); келишиу бла, эталоннга салыннган кюч 1 м/с<sup>2</sup> терклениуню баджарала эсе, быллай кючню 1 Н уллулугъу барды. Бу келишиу бла бирли кюч бериледи — аны, аллында белгиленнген пружиннге салыб, пружинни калибровка этиб, ёлчелеуледе хайырланыргъа боллукъду. Къаллай да болсун тинтилген затны инерт массасы {{math|''F / a''}} халда табылады: кючню къайсы болса да бир магъанасында терклениуню билиу джетеди.

2018-чи джылда алимле килограммны Франциядагъы [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросу]]нда 1889-чу джылдан бери сакъланнган эталонун ауушдургъандыла. Энди массаны бирими [[Планкны дайымы]]ны болушлугъу бла чыгъарылады. Массаны джангы эталонун болдурур ючюн [[Кибблны базманы]] хайырландырылады — ол тест этилген элемент бла табакъны тенг этер ючюн къаллай [[электромагнит къыр]] керек болгъанын кёргюзтген адырды<ref>{{Cite web|url=https://lenta.ru/news/2018/11/16/etalon/|title=Мировой эталон килограмма заменили|publisher=lenta.ru|accessdate=2018-12-13|archive-date=2018-11-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20181118041849/https://lenta.ru/news/2018/11/16/etalon/|deadlink=no}}</ref>. Эски эталон энди бек кескин кёргюзген гирден башха тюлдю.

=== Гравитациялыкъ масса. Эквивалентлик принцип ===
{{main|Гравитация эмда инерция кючлени эквивалентликлерини принципи}}

Кесини магъанасы бла гравитациялыкъ масса - классика механикада затланы ышанларыды, ол аланы бир-бирлери бла гравитациялыкъ иш бирликлерини ёлчесиди

: <math>F_{gr} = G \frac{m_1 m_2}{r^2},</math>

мында {{math|''G''}} — [[гравитациялыкъ дайым]] (Ньютонну константасы), {{math|''r''}} — <math> m_1</math> эмда <math> m_2</math> гравитациялыкъ массалары болгъан материал нохталаны аралыгъыды.

Гравитациялыкъ эмда инерт массаны пропорциялыкъ болгъанларыны биринчи сынамын [[Галилей, Галилео|Галилей]] [[эркин тюшюу]]ню тинтген заманында этгенди. Галилейни сынамларына кёре, бютеу затла массасыны эмда материалларына байламлы болмай, бирча [[терклениу]] бла тюшедиле. Бусагъатда бу сынамланы Джерни гравитациялыкъ къырыны джанындан уллу затха этки этген [[Кюч (физикалыкъ уллулукъ)|кючню]] уллайыуу, аны инерциялыкъ ышанларыны ёсюую бла компенсация болгъанды деб белгилерге боллукъду. Кечирек массаны эки тюрлюсюню эквивалентлигине эсин [[Ньютон, Исаак|Ньютон]] да бёлгенди, ол пропорциялыкъ 0,1 % кескинлик бла тындырылгъанын биринчи болуб ачханды %<ref>{{Cite web |url=http://alexandr4784.narod.ru/kps019.htm |title=Кудрявцев П. С. Курс истории физики. — 2 изд., испр. и доп. М.: Просвещение, 1982. — 448 с. — Ч. 1, гл. 5. |access-date=2011-02-18 |archive-date=2010-01-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100104220701/http://alexandr4784.narod.ru/kps019.htm |deadlink=no }}</ref>.

Бютеу башында айтылгъанны эсге алыб, гравитациялыкъ эмда инерт массалагъа айры биримле киргизилмегендиле, аланы пропорциялыкъларыны коэффициенти уа {{math|''G''}} константа алынса 1-ге тенг болуб бегитилгенди. Бюгюнлюкде пропорациялыкъ (массаланы тенгликлери) бек уллу кескинлик бла эксперимент халда бегитилгенди<ref name=autogenerated1 /><ref name=autogenerated2 /> имеет порядок 10<sup>−13</sup>.

Быллай экспериментле [[Гравитация эмда инерция кючлени эквивалентликлерини принципи|эквивалентликни принципини]] къуралыууна келтиредиле:
<blockquote>Гравитациялыкъ къырда бютеу болуула, къырланы кючениулери бирча эсе эмда системаны затларыны тамал шартлары бирча эсе, инерцияны кючлерини къырындача боладыла.</blockquote>

=== Массаны ёлчелеую биримлери ===
[[Файл:1 oz of fine gold.jpg|thumb|150px|[[Тройячы унция]], [[алтын]]]]
[[File:Unit-constant relations in the new SI ru.svg|thumb|200px|left|Килограмм [[ЁС-ни баш биримлери]] болгъан джети биримни бириди. Бусагъатдагъы ачыкълаугъа кёре, аны уллулугъу юч физикалыкъ дайымны уллулукълары бла чыгъарылады: Планкны дайымы, джарыкъны терклиги эмда белгиленнген электрон кёчюрюлюуню фрекансы бла.]]
[[ЁС|Биримлени халкъла арасы системасында (ЁС)]] масса [[килограмм]]ла бла ёлчеленеди. [[СГС]] системада массаны ёлчелеу бирим [[грамм]]ды ({{frac|1|1000}} килограмм). Ёлчелеу системалада тамал (баш) уллулукъланы, аланы ёлчелеу биримлерини эмда аланы санлары сайлау рандомлуду — алыннган келишиу бла байламлыды, эмда баш биримлени санына кирмезге болады, сёзге [[МКГСС]] системада массаны бирими [[Килограмм-кюч|кГс]]·с²/м бла ёлчеленнгенди (аты да «массаны техникалыкъ бирими» неда «[[инерта]]» атны джюрютгенди). [[Атомлукъ физика|Атом физика]] бла [[Химия|химияда]] массаны [[салышдыргъан атомлукъ масса]] бла тенглешдиредиле (''[[массаны атолукъ бирими]]''), [[къаты халны физикасы]]нда — [[электрон]]ну массасы бла (''[[Биримлени атомлукъ системасы]]''), [[башланнгыч миндеулени физикасы]]нда массаны [[электронвольт]]ла бла ёлчелейдиле. Илмуда хайырландырылгъан бу биримлени тышында, тюрлю-тюрлю тарих [[массаны ёлчелеу биримлери]] да бардыла, аланы бир къаууму бусагъатха дери бир-бир сфералада хайырландырыладыла: [[фунт (ёлчелеу бирим)|фунт]], [[унция]], [[карат]], [[тонна]] э. б. [[Астрофизика]]да [[Астрономиялыкъ объект|кёкдеги объектлени]] массаларыны тенглешдирир ючюн [[Кюнню массасы]] хайырландырылады.

Бир къауум [[табигъат бирим системала]]да массаны бирими болуб башланнгын миндеулени массаларын хайырландырадыла: электроннукъун неда протоннукъун <ref>{{cite web|url=http://www.ihst.ru/personal/tomilin/papers/tomil.pdf#page=7|title=Natural Systems of Units: To the Centenary Anniversary of the Planck System|author=Tomilin K. A.|date=1999-06|work=Proc. of the XXII Internat. Workshop on high energy physics and field theory|publisher=|accessdate=2016-12-22|lang=en|archive-date=2016-05-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20160512174540/http://www.ihst.ru/personal/tomilin/papers/tomil.pdf#page=7|deadlink=no}}</ref>. Табигъат системалагъа кирген биримлени [[Планк биримле|Планкны системасында]] массаны бирими [[планк масса]]ды.

Асыры ууакъ миндеулени массаларыны [[толкъунну комптон узунлугъу]]на терс баргъан уллулукъну болушлугъу бла белгилерге болады: {{nowrap|1 см<sup>-1</sup> ≈ {{val|3.52|e=-41|u=кг}}}}. Бек уллуд джулдузну неда [[къара тешик]]ни массасы аны [[Гравитациялыкъ радиус|гравитациялыкъ радиусу]] бла бирчагъа саналады: {{nowrap|1 см ≈ {{val|6.73|e=24|u=кг}}}}.

=== Массаны уллулукъ халыны баш энчиликлери ===
Масса — [[Физика|физикада]] эм баш уллулукъланы бириди. Бу скаляр позитив[[Лоренц-ковариантлыкъ|релятивистлик инвариантлы]] уллулукъду. Бусагъатдагъы къарамла бла, масса [[Масса бла энергияны эквивалентлиги|рахатлыкъны энергиясына эквивалентлиди]] ({{math|''mc''<sup>2</sup>}}, мында {{math|''c''}} — джарыкъны вакуумда терклигиди). Масса [[Кинетикалыкъ энергия|кинетика энергияны]] ({{math|''mv''<sup>2</sup>/2}}, мында {{math|''v''}} — теркликди) материал нохтаны импульсуну ({{math|''mv''}}) чыгъарыууна киреди.

Килограммлада кёргюзюлген затны массасы аны [[килограмм-кюч|кгк]] бла кёргюзюлген [[ауурлукъ|ауурлугъуна]] тенгиширекди ({{nobr|1 кгс ≈ 10 Н}}) баш шарты Джерни юсюнден узакъ болмай рахатлыкъда турууу. Ол себебден тюз джашауда «ауурлукъ» бла «масса» сёзле бир магъанада джюрютюлюучендиле. Алай а была айры ангыламладыла, эмда кёбюсюне масса бла ауурлукъну санлы магъаналары бир-бирлерине келишмейдиле. Сёз ючюн, зат тюз тюкен базманнга салынса, талай секунду базманны кёргюзюмлери къымылдагъан этедиле: ол заманны ичинде ауурлукъ тюрленнген этеди, масса эсе уа дайымды. Бир затны ноль ауурлугъу бла ноль болмагъан массасы бла халла да боладыла: [[чегимсизлик]]де бютеу затланы ауурлукълары ноль болады, хар затны массасы уа кесиникиди эмда тюрленмейди.

Классикалыкъ механикада масса тергеу системаны алмашдырыууна кёре инвариантлыды эмда аддитивлиди, ол деген затланы системасыны массасы къурамыдагъы затланы массасыны къошумуна тенгди.
== Релативист механикадагъы масса ==

=== Массаны къаты ачыкълауу ===
[[Файл:Rest mass 0 and 1.svg|thumb|right|260px|Болургъа боллукъ рахатлыкъда ноллу эмда позитив массалары бла затланы [[4-импульс]]лары. Кёчер сызланы бир-бири юслери бла ётген нохтадан джашил гиперболадагъы къайсы болса да нохтагъа дери къурулгъан 4-импульсну векторланы бирча (позитив) узунлукълары барды, ол демеклик, бу тёртимпульсну джюрютген миндеуню массасы болады эмда миндеуню энергиясы эм [[4-терклик|4-терклиги]] бла айры болады. Миндеуню терклениую 4-импульсну аягъыны гипербола бла джюрюую болады. Кёчер сызланы бир-бири юсю бла баргъан нохтадад кёк джарым тюз сызланы къалайында болса да нохтагъа дери къурулгъан тёртимпульсну векторларында ноль узунлукъ барды эмда бу къуру ноль массалы миндеуледе (сёз ючюн, фотонлада) болады; бу миндеулени энергиялары ({{math|''c''}} коэффициентге дери кескинлик бла) 3-импульсну модулуна тенгди]]
Массаны эм къаты ачыкълауу [[салышдырыулукъну энчи теориясы]]нда (СЭТ-да) бериледи: масса — [[4-импульс|энергия-импульсну 4-векторуну]] абсолют уллулугъуду <ref>{{Книга:Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М.: Теория поля|1988}}, § 9. Энергия и импульс.</ref>:
: <math>m^2 = \frac{E^2}{c^4} - \frac{\mathbf{p}^2}{c^2},</math>
мында {{math|''E''}} — эркин затны толу энергиясыды, {{math|''p''}} — аны 3-[[импульс]]уду, {{math|''c''}} — [[джарыкъны терклиги]]ди. Салышдырыулукъну энчи теориясында масса аддитив тюлдю, алай а [[Классика физика|классика физикада]] кибик инвариант уллулукъду.
Алам-заманны кеси аллына болгъан [[Метрлик тензор|метрикасында]] бу ачыкълау бир къауум джорукълау излейди:
: <math>m^2 = {1 \over c^2} g_{ik}p^i p^k.</math>

Мында <math>g_{ik}</math> — [[метрлик тензор]]ду, <math>p^i</math> — [[4-импульс]]ду.

Башында белгиленнген масса релятивист инвариантды, ол деген, бютеу санау системалада да бирди. Зат рахатлыкъда болгъан санау системагъа кёчюлсе, <math>m = \tfrac{E_0}{c^2}</math> — масса рахатлыкъны энергиясы бла белгиленеди (''[[Масса бла энергияны эквивалентлиги]]'').

Бу ачыкълаула артыкъ да теркликни ёлчелеу биримине [[джарыкъны терклиги]] алыннган системалада бош кёрюнедиле (юлгюге, [[Биримлени планк системасы|планк]] системада):

: В СТО: <math>m = \sqrt{p_i^2} = \sqrt{E^2 - \mathbf{p}^2}.</math>
: В ОТО: <math>m = \sqrt{g_{ik}p^i p^k}.</math>

Ноль массалы миндеуле ([[фотон]] эмда гипотетик [[гравитон]]) вакуумда [[джарыкъны терклиги]] бла джюрюйдюле ({{nobr|{{math|''c''}} ≈ 300 000 км/с}}), эмда аны ючюн, ала рахатлыкъда болгъан санау система джокъду. Тамам терсине, ноль массасы болмагъан миндеуле хаман да джарыкъны терклигинден акъыртын джюрюйдюле.

=== Къош эмда стабиль болмагъан системалада масса ===
[[Релятивист механика]]да, классика механикадача болмай, масса аддитив физикалыкъ уллулукъ тюлдю, ол деген, системаны массасы компонентлерини массасыны къошумуна тенг болмайды. Системаны массасы миндеулени бир-бирлерине кёре къалай къымылдагъанларына бойсунады эмда иш бирлик этген миндеуле болса аннга [[Байламны энергиясы|байламны энергиясы]] да къошулады. Сёз ючюн, эки эркин миндеуню къошум массасы аланы импульсларыны [[Мюйюш|мюйюшю]] къалай болгъанына бойсунады. Сёзге, эки фотонодан къуралгъан эмда хар биринде {{math|''Е''}} энергия болгъан системаны массасы нолгъа тенгди, фотонланы импульсларыны сюрюемлери бир джанына болса эмда {{math|2''E/c''<sup>2</sup>}} тенг болса, системаны массасы нолгъа тенг болады, импульсла бир-бирленринде къаршчы сюремге къымылдай эселе<ref name="Окунь-Храпко">{{статья |автор=[[Окунь, Лев Борисович|Окунь Л. Б.]] |заглавие=О письме Р. И. Храпко «Что есть масса?» |ссылка=http://ufn.ru/ru/articles/2000/12/j |язык= |издание=[[Успехи физических наук]] |тип= |год=2000 |том=170 |номер=12 |страницы=1366—1371 |doi=10.3367/UFNr.0170.200012j.1366 |issn= |archivedate=2008-02-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080205110856/http://www.ufn.ru/ru/articles/2000/12/j/ }}</ref>.
Финит къымылдау этген, иш бирлик этген миндеулени тюрленмеучю системаларыны массас (юлгюге, [[Атом ёзек|атомном ёзекде]] нуклонла), бу системаны ич [[хал (квант механика)|халына]] бойсунургъа боллукъду. Ол миндеулени массаларыны къошумундан [[массаны дефекти]] атны джюрютген <math>E_b/c^2,</math> уллулукъгъа гитчеди, былайда <math>E_b</math> — системаны байламыны энергиясыды, <math>c</math> — джарыкъны терклигиди<ref>''[[Широков, Юрий Михайлович|Широков Ю. М.]]'' Ядерная физика. — М., Наука,1980. — С. 37.</ref>.

Иш бирлик этмеген [[Релятивист миндеу|релятивист миндеулени]] системаларыны массасы аланы массаларыны къошумундан аз болмайды, эмда къуру бир-бирлерине кёре рахат болсала, бу къошумгъа тенгди<ref>''Наумов А. И.'' Физика атомного ядра и элементарных частиц. — М., [[Просвещение (издательство)|Просвещение]], 1984. — С. 25.</ref>. Бу бегитиу, релятивист механикада [[миндеулени системасы]]ны массасы деб аны [[тёртимпульс]]уна айтылады<ref>Бу абзацда ангылаугъа тынч болур ючюн башында къаралгъан бирим системагъа къаралады {{math|''с''}} = 1.</ref>: <math>M = \sqrt{E^2 -\vec{p}^2}.</math> Системаны толу алам импульсу нолгъа тенг болгъан санау системада <math>\vec{p}=0,</math> бир-бири бла иш бирилк этмеген миндеулени системасы ючюн, энергияны аддитлиги себебли былай чыгъарабыз: <math>M = E = \sum_{\alpha}E_{\alpha} = \sum_{\alpha} \sqrt{m_{\alpha}^2 + \vec{p}_{\alpha}^2}</math> (<math>\alpha</math> индекс миндеулеге номер салады). Башхасыча, <math>M \geqslant \sum_{\alpha} m_{\alpha},</math> аны бла бирге сол джаны бла онг джаныны тенглиги джангыз бютеу <math>\vec{p}_{\alpha} </math> нолгъа тенг болса баджарылады.

Чачылыргъа ёч системагъа (юлгюге, [[радиоактив чачылыу]]), рахатлыкъны энергиясыны уллулугъу къуру [[Планкны дайымы]] джашау заманына юлешиннгеннге дери кескин болургъа болады: <math>\Delta m  c^2 \approx \hbar/\tau.</math>.

== Массаны ёлчелеу ==

=== Ёлчелеу ючюн амалла эмда адырла ===
[[Файл:Waga elektroniczna.jpg|thumb|230px|[[Базман]]]]
[[Файл:Massmeter.jpg|thumb|200px|[[Чегимсизликде затны массасын ёлчелеучю|Чегимсизликде инерт массаны ёлчелер ючюн джораланнган адыр (массметр)]]]]
{{Main|Базман}}

Массаны ёлчелерге джораланнган адырланы асламысы [[гравитация бла инерцияны кючлерини эквивалентлигини принципи]]ни хайырланыуда къурулгъанды. [[Базман]] атны джюрютген бу адырланы болушлугъу бла, затланы массасын аланы [[ауурлукъ]]ларыны тамалында чыгъарадыла. Пружинли базманда ауурлукъ бюгюлюучю пружинни деформациясыны дараджасы бла чыгъарылады. Ылыхтын базманда ауурлукъ чегилген затны белгили ауурлугъу болгъан эталон бла (гир) тенглешдириб тергеу этиледи.

Алай а [[чегимсизлик]] халда (сёз ючюн, космос станциялада) базман хайырланырча тюлдю, эмда башха адырла хайырландырыладыла — [Чегимсизликде затны массасын ёлчелеучю|массметрле]], аланы ишлеулери джюкню пружинде эркин чайкъалыууну кёзюуюню ёлчелеуде тамал алгъанды; бу кёзюу затны массасы бла байламлы болгъаны белгилиди.

Джерлегеннген элементар миндеулени массасы аланы [[Вильсонну камерасы]]нда къойгъан ызларына кёре белгилейдиле{{sfn|Завельский|с=119|1970}}. Къысха джашаулу элементар миндеулени, Вильсонну камерасында ыз къоймасала, чачылыуларыны продуктларыны къошум энергиясын тергеб биледиле{{sfn|Завельский|с=123|1970}}<ref>{{книга | автор = [[Копылов, Герцен Исаевич|Копылов Г. И.]] | заглавие = Всего лишь кинематика | место = М. | издательство  = Атомиздат | год = 1968 | страниц = 176 |  ref = Копылов}}</ref>.

Джерни массасы Ньютонну бютеудуния тартылыуну законуна кёре, Джерни радиусуну эмда гравитациялыкъ дайымны белгили болгъанын эсге ала тергейдиле{{sfn|Завельский|с=136|1970}}. Кюнню массасы да бютеудуния тартылыу законну тамалында, гравитациялыкъ дайымны, Джер бла Кюнню арасында аралыкъны эмда Джерни Кюнну тёгерегине айланыууну кёзюую белгилиги болгъанын эсге алыб тергейдиле{{sfn|Завельский|с=150|1970}}. Галактикабызны массасы Кюнню тёгереги Галактиканы аралыгъыны тёгерегине айланыу кёзюуюн эмда Галактиканы аралыгъына узакълыкъны тамалгъа алыб тергейдиле{{sfn|Завельский|с=161|1970}}.

Эм джууукъ экили джулдузланы массасы аланы арасында узакълыкъны эмда айланыу кёзюулерини эсге алыб тергеу этиледи. Джулдузну джёнгери болмаса эмда ол джулдуз баш тамаллылыкъныкъы эсе, аны массасын джарыкълыгъына кёре, неда юсюню температурасына кёре тергерге боллукъду<ref>[[Киппенхан, Рудольф|Киппенхан Р.]] 100 миллиардов солнц. Рождение, жизнь и смерть звезд. — М.: Мир, 1990. — С. 281—284 — ISBN 5-03-001195-1.</ref>.

=== Тюрлю-тюрлю объектлени массаларыны магъаналары ===
{| class="wikitable"
 |-
 ! Объект || Масса (кг) ||colspan="2"| Башха биримлеледе
 |-
 | [[Нейтрино]] || < 1,5{{e|−37}} || < 0,12 || [[Электронвольт|эВ]]
 |-
 | [[Электрон]] || 9,1{{e|−31}} || 5,1{{e|5}} || [[Электронвольт|эВ]]
 |-
 | [[Протон]] || 1,7{{e|−27}} || 9,4{{e|8}} || [[Электронвольт|эВ]]
 |-
 | [[Хиггсни бозону]] || 2,4{{e|−25}} || 1,3{{e|11}} || [[Электронвольт|эВ]]
 |-
 | [[Гриппни вирусу]] || 6{{e|−19}} || 4{{e|8}}  || [[м. а. б.]]
 |-
 | [[Къарчыкъ]] || 1{{e|−7}} || 0,1  || [[Килограмм|мг]] 
 |-
 | [[Адам]] || 80 || 176|| 
[[Фунт (ёлчелеу бирим)|фунт]]
|-
 | [[Пил]] || 4,5{{e|3}} || 4,5 || [[тонна|тонна]]
 |-
 | [[Кит]] || 1,5{{e|5}} || 150 || [[Тонна|тонна]]
 |-
 | [[Хеопса пирамидасы]] || 6,0{{e|9}} || 6,0{{e|6}} || [[Тонна|тонна]]
 |-
 | [[Джер]] || 6,0{{e|24}} || <math>1</math> || [[Джер масса]] 
 |-
 | [[Юпитер]] || 1,9{{e|27}} || <math>314</math> || [[Джер масса]] 
 |-
 | [[Кюн]] || 2,0{{e|30}} ||<math>1</math> || [[Кюн масса]]
 |-
 | Башха [[джулдузла]] || 4,0{{e|28}}—1,8{{e|32}} || 0,02—90 || [[Кюн масса]]
 |-
 | [[Къой Джол|Бизни Галактика]] || 2,6{{e|41}} || 1,3{{e|11}} || [[Кюн масса]]
 |-
 | Башха [[Галактика|галактикала]] || 2,0{{e|36}}—2,0{{e|43}} || 10<sup>6</sup>—10<sup>13</sup> ||  [[Кюн масса]]
 |}
== Ангыламны этимологиясы эмда тарихи ==
''Масса'' сёз ({{lang-lat|massa}}, тамалы {{lang-grc|μαζα}}) буруннгу заманлада тылы кесек деген магъанагъа келгенди. Кечирек сёзню магъанасы кенгериб, толу, джарашдырылмагъан зат деген магъана болады; бу магъана бла, сёз ючюн, Овидий бла Плиний хайырланадыла{{sfn |Джеммер, М.|1967|loc=Глава I|name=J1 }}. Илмуну эмда техниканы бир къауум санагъатларында бу сёз (кёбюсюне кёблюк санда) бирча болгъан субстанцияны ангыламына келеди (''хауа массала, пластмасса, къагъыт масса, халкъ массала'').

Затны ёлчесине джораланнган илму термин болуб массаны джюрютюуге [[Ньютон, Исаак|Ньютон]] киргизгенди, аннга дери табигъат тинтиучюле [[ауурлукъ]] ангылам бла хайырланнгандыла. «[[Табигъат философияны математикалыкъ тамаллары]]» китабында (1687) Ньютон аллында физикалыкъ затда «[[Материя (физика)|материяны]] санын» [[тыкълыкъ|тыкълыгъын]] [[сыйым]]ына керелениу бла чыгъаргъанды. Аны ызындан ол магъанада ''масса'' терминни хайырландырлыгъын белгилегенди. Ахырында, Ньютон масса терминни физиканы законларына киргизтгенди: аллында [[Ньютонну экинчи закону]]на ([[къымылдауну саны]]ны юсю бла), артдан а уа — [[тартылыуну закону]]на, андан эрлай, [[ауурлукъ]] массагъа пропорциялы болгъаны ачыкъланнганды<ref>''[[Спасский, Борис Иванович|Спасский Б. И.]]'' История физики. М., «Высшая школа», 1977, том I, с. 135—137.</ref>. Ньютон ачыкъдан бу пропорциялыкъны белгилегенди эмда ол заманлада болургъа боллукъ кескинлик бла сынамла бла айгъакълагъанды: «Масса затны ауурлугъу бла белгилененди, чуруму аны ауурлукъгъа пропорциалы болгъаныды, аны мен бек кескин бардырылгъан маятникле бла сынамлада табханма»<ref>''[[Ньютон, Исаак|Ньютон И.]]'' Математические начала натуральной философии, том I, определение 1.</ref> (бу сынамланы Ньютон толусу бла кесини "Башланнгычларыны" III суратлагъанды).

Кертиликде Ньютон массаны къуру эки ангыламаын хайырландырады: инерцияны ёлчеси бла тартылыуну къайнагъын<ref>{{статья|автор=[[Тюлина, Ирина Александровна|Тюлина И. А.]] |заглавие=Об основах ньютоновой механики (к трёхсотлетию «Начал» Ньютона)|издание=История и методология естественных наук|выпуск=36|год=1989|место=М.|издательство=Изд-во Моск. ун-та|страницы=184—196.}}</ref>. Аны «материяны саныны» ёлчеси кибик ангылатыу — кёз кёрюрча кёргюзюуден артыкъ магъанасы болмагъанды, ол [[XVII ёмюр|XVII]]—[[XIX ёмюр]]леде джюрютгенди, алай а артдан физика магъанасы эмда илму багъасы болмагъан ангыламча хыртха урулгъанды<ref>{{книга|автор=[[Мах, Эрнст|Мах Э.]]|часть=|заглавие=Механика. Историко-критический очерк её развития|оригинал= |ссылка= |издание= |ответственный= |место=Ижевск|издательство=НИЦ РХД|год=2000|том=|страницы=|страниц=456 |isbn=5-89806-023-5|тираж=|язык=ru}}</ref>. Бусагъатда «материяны саны» ангылам хайырландырылады, алай а [[Затны саны|башха магъана]] джюрютеди.

Кёб джылланы табигъатны тамал законларыны бирине [[массаны сакълауну закону]] саналгъанды. Алай а XX ёмюрдю бу закон [[энергияны сакълауну закону]]ну чекленнген варианты болгъаны ачыкъланнганды эмда кёб ситуацияда тутулмайды.
== Белгиле ==
{{Белгиле}}

== Литература ==
* {{книга|автор=[[Джеммер, Макс]] |ref=Джеммер, М.
  |заглавие=Понятие массы в классической и современной физике
  |ссылка=http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/Jammer1967ru.djvu
  |место=М. |издательство=[[Прогресс (издательство)|Прогресс]] |год=1967}}
** Переиздание: [[Едиториал УРСС]], 2003, ISBN 5-354-00363-6.
* ''[[Окунь, Лев Борисович|Окунь Л. Б.]]'' [http://ufn.ru/ufn89/ufn89_7/Russian/r897f.pdf Понятие массы (Масса, энергия, относительность)] [[Успехи физических наук]], № 158 (1989)
* ''Окунь Л. Б.'' [http://ufn.ru/ru/articles/2000/12/j О письме Р. И. Храпко «Что есть масса?».] [[Успехи физических наук]], № 170, с.1366 (2000)
* {{статья|автор=[[Окунь, Лев Борисович|L. B. Okun]]|заглавие=On the concepts of vacuum and mass and the search for higgs|ссылка=http://www.worldscientific.com/doi/abs/10.1142/S0217732312300418|язык=en|издание=[[Modern Physics Letters A]]|год=2012|volume=27|pages=1230041|doi=10.1142/S0217732312300418|arxiv=1212.1031}}
* ''[[Спасский, Борис Иванович|Спасский Б. И.]]''. История физики. М., «[[Высшая школа (издательство)|Высшая школа]]», 1977. [http://osnovanija.narod.ru/History/Spas/T1_1.djvu Том 1, часть 1-я].
* ''Gordon Kane.'' [https://web.archive.org/web/20110728020641/http://www.hep.yorku.ca/what_is_higgs.html The Mysteries of Mass]. // [[Scientific American]]. June 27, 2005.
* {{книга | автор = [[Завельский, Фридрих Самуилович|Завельский Ф. С.]] | заглавие = Взвешивание миров, атомов и элементарных частиц | место = М. | издательство  = Атомиздат | год = 1970 | страниц = 176 | ref = Завельский}}
[[Категория:Математика]]
[[Категория:Физика]]
[[Категория:Физикалыкъ уллулукъла]]