Басым бетни къайнагъына къара

{{магъанала}}
{{Физикалыкъ уллулукъ|Аты=&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Басым|Символ=<math>\ p</math>|Ёлчемлик=L<sup>−1</sup>MT<sup>−2</sup>|ЁС=[[Паскаль (ёлчелеу бирим)|Па]]|СГС=[[Дина (ёлчелеу бирим)|дин]]·[[сантиметр|см]]<sup>-2</sup>|Белгиле=[[скаляр уллулукъ]]}}

'''Юсге басым''' — юсге [[перпендикуляр]] болгъан [[майдан]]ны юсюню биримин къарыулагъан  кючге саны бла тенг [[Интенсив эмда экстенсив уллулукъла|интенсив]] [[физикалыкъ уллулукъ]]ду. Берилген нохтада басым, майданны гитче элементин къарыулагъан нормал къуралгъан кючню <math>dF_n</math>, майданына илешкисиди <math>dS</math><ref name="БРЭ">{{БРЭ|ссылка=https://old.bigenc.ru/physics/text/2626877|автор=В. Н. Кузнецов |статья=ДАВЛЕ́НИЕ|том=8|страницы=217|архив=https://web.archive.org/web/20170225210802/http://bigenc.ru/physics/text/2626877|архив дата=2017-02-25}}</ref>:
: <math>p=\frac{dF_n}{dS}.</math>
Бютеу юсде орта басым, берилген юсню къарыулагъан нормал къуралгъан кючню <math>F_n</math>, майданына <math>S</math> илешкисиди:
: <math>{p_{\rm{cp}}}=\frac{F_n}{S}.</math>

'''Бёлюнмеген тёгерекдегини басымы''' — [[Скаляр уллулукъ|скаляр]] [[Интенсив уллулукъ|интенсив физикалыкъ уллулукъду]]; тёгерекдегини халын кёргюзеди эмда кючениулени тензоруну диагонал компонентасыды. Эм бош [[Изотропия|изотроп]] тенг ауурлукълу къымылдамагъан тёгерекдеги халында ориентациягъа байламлы тюлдю. Басымны белгилер ючюн <math>p</math> символ хайырландырылады — {{lang-la|[[wikt:pressura|pressūra]]}} «басым».

[[ИЮПАК]]-ны рекомендациялары бла [[Классика механика|классика механикада]] басымны <math>p</math> белгилеу тыйынлыды, <math>P</math> символ бла белгилеуге рекомендация берилмейди <ref>{{lang-en|E. R. Cohen et al, «Quantities, Units and Symbols in Physical Chemistry», IUPAC Green Book, 3rd Edition, 2nd Printing, IUPAC & RSC Publishing, Cambridge (2008). — p. 14.}}</ref>. Осмос басымны {{math|π}} хариф бла да белгилейдиле.

'''Идеал газны басымыны''' къабыргъагъа басыуу былай изленеди:

<math>P = \int_{p_z>0} 2p_z\,dj_z</math>

анда <math>p_z</math> — къабыргъа бла джуукълашыу осгъа [[импульс]]ну проекциясыды, <math>j_z</math> — агъымны тыкълыгъыны векторуну аллай проекциясыды, аннга

<math>d\mathbb j = \mathbb v\,dn = n\,w_0\,\mathbb v\,w(\mathbb v)\,d^3 v</math> (аламны ёлчемлиги, нюзюрге байламлыды)

анда <math>n</math> — [[Кесекчиклени концентрациясы|концентрацияды]], <math>w_0\,w(\cdot)</math> — болургъа боллукъну чачылыууну функциясыды. Бютюн да, [[Максвеллни бёлюнюую]]нде, [[интеграл]] тынч алынады эмда бу чыгъарылады: <math>P=nkT</math>.

== Ёлчелеу биримлери ==
[[ЁС|Халкъла арасы биримле системада (ЁС)]] [[Паскаль (ёлчелеу бирим)|паскаллада]] (кириллицада белгилеу: Па; халкъла арасы белгилеу: Pa). Паскаль, бир [[квадрат метр]] майданны юсюнден аннга нормал тенг юлешиннген бир [[Ньютон (ёлчелеу бирим)|ньютоннга]] тенг кюч бла чыгъарылгъан басымгъа тенгди.

Паскаль бла бирге [[Россия|Россия Федерацияда]] талай система тышы бирим хайырландырыладыла<ref>{{cite web |url = http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/po879.pdf#page=7 |title = Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации  |archive-url = https://web.archive.org/web/20131102193757/http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/po879.pdf#page=7 |archive-date = 2013-11-02 }} Утверждено Постановлением [[Правительство Российской Федерации|Правительства РФ]] от 31 октября 2009 г. N 879.</ref>:
* [[Бар (ёлчелеу бирим)|бар]];
* квадрат сантиметрге [[килограмм-кюч]];
* [[суу багъананы миллиметри]];
* [[суу багъананы метри]];
* [[атмосфера (ёлчелеу бирим)|техникалыкъ атмосфера]];
* [[гинасуу багъананы миллиметри]].
Бу биримлени атлары эмда белгилеулери ЁС-ни индекслери бла байламлы юлюшлю эмда керели индекслени хайырландырмайдыла. 
Аны тышында практикада [[торр]] эмда [[Атмосфера (ёлчелеу бирим)|физикалыкъ атмосфера]] биримле да хайырландырыладыла.

{{Басымны биримлери}}

Газланы эмда суусунланы басымларыны ёлчелеу [[манометр]]лени, [[дифманометр]]лени, [[вакуумметр]]лени болушлугъу бла этиледи, атмосфера басымны — [[барометр]]лени, артерия басымны — [[сфигмоманометр]]лени болушлукълары бла.
[[Файл:Давление.webm|thumb|<center>Видеодерс: басым (орусча)</center>]]

== Белгиле ==
{{Белгиле}}


[[Категория:Ёлчелеу биримле]]
[[Категория:Физикалыкъ уллулукъла]]