Ачха бетни къайнагъына къара

'''Ачха''' — [[Товар|товарны]] бир тюрлюсюдю, кеси да башха товарла бла къуллукъланы [[Багъа|багъаларыны]] универсал [[Эквивалент|эквивалентиди]]. Ол деген, хар товаргъа тынч ауушдурулгъаны себебли, ачханы юсю бла башха товарланы багъаларын белгилейдиле.

Кёбюсюне ачха уллу ликвид товарла боладыла, ол деген — башха товаргъа ауушдурууу тынч болгъан товар. Башха товарланы багъасыны ёлчеми болгъандан тышында, ачха экономикада ауушдуруу ролнуда джюрютеди.

Бусагъатда ачха белгили бир товар тюл (сёз ючюн: [[алтын]]), кёбюсюне къралны неда ара банкланы [[банкнота]] шекилде борчланыулары болады. Быллай ачхаланы кеслерини багъалары джокъду, ала къуру [[Номинал багъа|номинал]] эквивалент боладыла. [[Кърал]] инсанларын банкнотала бла [[Монета|монеталаны]] аланы джерлеринде закон тёлеу амал болуб хайырландырыргъа зорлайды.

== Ачхаланы тюрлюлери ==
Бусагъатдагъы ачха системала фиат (символлукъ) ачхалада тамалланнгандыла. Тарихде уа терт тюрлю ачханы белгилерге боллукъду: ''товар ачхала'', ''баджарылгъан ачхала'', ''фиат ачхала'' эмда ''кредит ачхала''.

== Ачха материалны баш халлары ==
Ачха этилген материал неда товар талай халгъа иеди:
* ''бир тамаллылыкъ'' (товарны айры экземплярлары, темир ачхала, купюрала башхалалдан бир тюрлю болмазгъа керекдиле);
* ''юлешиннеген эмда бирлешиннген'' (юлешиу халы, ачха юлешинсе неда бир уллу кесекге бирлешсе кесини халын тюрлендирмейди);
* ''сакъланнган'' (узун заманда кеслерини физика эмда химия халларын тюрлендирмей, ачха кёб заманны сакъланыргъа керекди);
* ''портатив'' (уллулугъу гитче болургъа алай а багъасы мийик болургъа керекди);
* ''танылгъан'' (дженгил эмда тынч танылыргъа керекди);
* ''джакъланнган'' (джалгъандан, номиналын тюрлениуден, урланыудан джакълы болургъа керекди).

=== Товар ачхала ===

'''Товар (керти, натурал) ачхала''' — энчи [[Багъа|багъасы]] эмда джараулулугъу болгъан товарды. Ала къуру ачхача тюл, башха затдада хайырланыргъа боллукъдула, сёз ючюн: [[алтын]] ачханы эритиб ювелир затла этерге боллукъду. Товар джюрюуню тамалында ачхала барысыда быллай болгъандыла ([[мал]], [[мюрзеу]], [[кюрк]], чокъуракъла э.а.к.).

[[Смит, Адам|Адам Смит]] хапар айтханнга кёре, аны заманларында (XVIII ёмюр) бир-бир шотланд элледе ишчиле бла саудюгерлени арасында ууакъ ачханы орнуна темир [[чюй]] джюрюгенди. Аны юсюнден Шевальеде хапар айтады, [[Франция]]ны ташкёмюр регионларыны юсюнден. XIX ёмюрню ахырында Швейнфурт [[Бонго (халкъ)|бонго]] халкъда ([[Судан]]да) ачханы орнуна темир сюнгюлени эмда кюреклини хайырланнгандыла.

Тюрлю-тюрлю товарла бусагъатдада ачха орнуна джюрюйдюле. Сёз ючюн: тюрмеде олтургъанланы арасында тютюн, [[аракъы]]<ref>[[Латынина, Юлия|Юлия Латынина]]: «Водку не выпускают? Не верю! Водка в России больше, чем водка, это универсальная валюта, это как кислород в воздухе. Она всегда будет.» // [http://www.kp.ru/daily/23653.5/49626/ газета «Комсомольская правда» 06-чы февраль 2006]</ref> неда [[шекер]] экономика кризислени кёзюуюнде, [[сауут]] къазауат баргъан джерледе. Ачлыкъны, [[Инфляция|инфляцияны]] заманынгда кёб заманнга сакъланнган азыкъ ачханы орнуна джюрюудю.

Алай а бусагъатда товар ачхаланы джюрюую аздан аз бола барады. Ала хайырланыуда ауур болгъанлары себебли табсыздыла, юлешинмейдиле эмда сакълауда бузуладыла. Эм башда уа чыгъарыуда багъадыла. Аланы чыгъарыу багъасы номиналларына келиширге керекди, алай болмаса натурал ачхала башха товарланы багъаларыны эквиваленти болаллыкъ тюлдю.

=== Баджарылгъан ачха ===
'''Баджарылгъан ачха''' — белгили бир товаргъа неда товар ачхагъа ауушдурууу (сёз ючюн: алтыннга, кюмюшге) баджарылгъан белгиле неда сертификатладыла. Баджарылгъан ачхала товар ачхаланы келечилериди дерге боллукъду.

Баджарылгъа ачха биринчи кере [[Шумер|Буруннгу Шумерде]] чыкъгъанды деб санайдыла, анда тёлеу ючюн къойланы эмда эчкилени кюйдюрлген саз топуракъдан гинджилерин хайырланнгандыла. Бу фигурачыкъланы сау маллагъа аушдуруу баджарылгъанды.

Аллында [[Банкнота|банкнотала]] толу багъасы болгъан монеталаны келечиси болгъандыла. Эмда баджарылгъан ачхагъа саналгъандыла. Алай а бусагъатда, [[Алтын стандарт]]ны къоратылуу бла банкноталаны белгили бир товаргъа ауушдуруу гарантия этилмейди, эмда символ ачха халгъа келгенди.

=== Фиат ачха ===

[[Файл:EUR 500 obverse (2002 issue).jpg|thumb|right|''500 Евро'']]
[[Файл:Banknote 5000 rubles (1997) front.jpg|thumb|right|''5000 Сом'']]
'''Фиат (символ, къагъыт, декрет этилген, керти болмагъан) ачха''' — энчи багъасы болмагъан неда багъасы номиналы бла келишмеген ачхады. Кърал ол ачха бла налог джыйгъаны эмда кесини джеринде законлу тёлеу амал баямлагъаны себебли фиат ачха багъалыды.

Бюгюнлюкде фиат ачхаланы баш формасы [[Банкнота|банкнотала]] бла къолда джюрюмеген хыйсаблашыуду. Пластик картчыкъланы джайылыуу бла банкноталаны джюрюую азая башлагъанды.

=== Кредит ачха ===
'''Кредит ачха''' — келлик заманда физика эмда юрист бетледен (бир тюрлю джарашдырылгъан борч, кёбюсюне багъалы къагъыт шекилде) борчну излеу хакъды, аны товарланы (къуллукъланы) сатыб алыргъа неда кеслерини борчларын тёлерге хайырланыргъа боллукъду.Кредит ачха баджарылгъан ачхадан башхалыгъы тёлеучю (борчлу) борчну тёлер ючюн хаманда аннга джетген мюлкге ие болургъа керек тюлдю. Быллай борчланы тёлеую кёбюсюне белгили бир болджалда этиледи. Кредит ачхалада тёленмеу къоркъуу уллу болады.

Кредит ачхаланы юлгюлери: [[вексель]], [[Чек (финансла)|чек]], [[облигация]].

== Ахчаны баш функциялары ==
Ачха кесин функцияларыны юсю бла белгиленедиле. Ачхада кёбюсюне быллай функцияла бёлгилейдиле:
* '''Багъаны мардасы''' тюрлю-тюрлю товарла багъаны (бу товарланы ачха бла белгиленнген багъалыкълары). Товарны багъасы [[Геометрия|геометрияда]] юзюклени узунлугъу, [[Физика|физикада]] санны ауурлугъу бла келишеди.
* '''Товар джюрюуню амалы'''. Ачха товарланы джюрюулеринде ортакъ болады. Бу функция ючюн товаргъа ауушууда тынчлыкъ эмда терклик уллу орун алады (ликвидлик). Сёз ючюн, товар чыгъарыучу ачханы хайырланса, товарны бюгюн сатаргъа, сырьёну уа талай замандан алыргъа мадары барды. Товарны бир джерде сатыб, кесине кереклини уа башха джерде алыргъа боллукъду. Алай бла ачха , ауушдурууда товар джюрюу амал болуб, заман эмда алам тыйгъычланы ётедиле.
* '''Тёлеу амал'''. Ачха борчну белгилеую эмда аны тёлеую ючюн хайырландырылады. Бу функция товаргъа стабиль багъа болмаса уллу магъана алады. Сёз ючюн, борчха товар сатыб алыннганды. Борчну суммасын, товарны саны бла тюл, ачха бла белгилейдиле. Товарны багъасыны тюрлениую борчну суммасын тюрлендирелмейди. Бу функцияны финанс органла ачха илишкиледеда уллу оруну барды.Экономика кёргюзюмле белгиленнген ачхада ушаш роль ойнайдыла.
* '''Джыйыу функция '''. Хайырланмай, джыйылгъан ачхала, сатыб алыу мадарны бусагъатдагъы замандан келлик заманнга кёчюрюрге амал бередиле. Алай а ачханы сатыб алыу къарыуу [[инфляция]] бла байламлы болгъанын унутмазгъа керекди.

== Ачха джюрюуню закону ==


Джюрюуге керекли ачханы санын белгелеген [[экономика закон]]

<math>K=\frac{\sum{}^{}T_{pr}Y-\sum{}^{}T_{cr}+\sum{}^{}T_{r/cr}-\sum{}^{}T_{c}}{O}</math>

<math>K</math> — джюрюген ачханы саны;

<math>\sum{}^{}T_{pr}Y</math> — сатылыргъа керек товарланы багъаларыны суммасы;

<math>\sum{}^{}T_{cr}</math> — берилген кёзюуню тышында тёленнген товарланы багъаларыны суммасы;

<math>\sum{}^{}T_{r/cr}</math> — тёлеу болджаллары джетген, озгъан кёзюуледе сатылгъан товарланы багъаларыны суммасы;

<math>\sum{}^{}T_{c}</math> — бир-бирин джукълатхан тёлеулени суммасы;

<math>O</math> — ачха биримни бурулуууну терклиги.

== Ачханы багъалыгъы ==
Дджюрюуню амалы болгъан ачханы багъалыгъы аны сатыб алыу къарыуундады. Сатыб алыу къарыу къуру аны керти багасында тюлдю (сез ючюн ачха этилген алтынны багъасында), ол ачха амалланы къолда тутханланы ышныулары блада белгиленеди.

Сакълау амал кибик ачханы багъалыгъы борчха алыннган ачханы багъасы бла белгиленеди.

== Ачханы къысха тарихи ==
[[Файл:BMC 06.jpg|thumb|200px|[[Лидия]]да темир ачха, [[б. э. д. VI ёмюр]]]]
Ачха чыкъгъынчы [[бартер]] — товарланы бир-бирлерине ачыкъдан ауушдуруу болгъанды деб сагъыш этедиле.

Дунияны тюрлю-тюрлю регионларында ачханы орнуна тюрлю-тюрлю затланы хайырланнгандыла:

* [[Океания]]ны айрымканларында ачханы орнуна чокъуракъла джюрюгендиле,
* [[Джангы Зеландия]]да ачханы функциясын ортасында тешиги болгъан джассы ташла тындыргъандыла,
* кёб джерледе ачханы орнун мал, кюркле, джаныуарланы терилери тутхандыла. Бу форма эм бек джайылгъанды,
* [[Русь|Русда]] къалгъанланы тышында туз гыртлада хайырландырылгъадыла,
* кечирек ачханы орнуна металладан юзюкле, кесекле джюрюб башлагъандыла.

кечирек ачханы ролу металлагъа кёче башлагъанды. Биринчи металдан этилген затла болгъандыла (садакъ учла, сюнгюле, чюйле, сауут-саба),артдан тюрлю-тюрлю шекилли металл кесекле. Б.э.д.VII ёмюрден башлаб [[Монета|монетала]] этилиб башлагъандыла. [[Капитализм|капитализмге]] дери ачханы ролун [[джез]], [[доммакъ]], [[кюмюш]] ойнагъанды. Джангыз талай къралда ([[Ассирия]]да эмда [[Мисир]]де) бизни эрагъа дери 2-чи мингджыллыкъда огъуна ачха ючюн [[Алтын|алтынны]] хайырланнгандыла. Монеталаны къызыу джаыйылыуу аланы сакълауда, юлешиуде, бирлешдириуде тынчлыгъы, гитче ёлчемине къарамай мийик багъасы, алны тынчлыкъ бла ауушдурургъа мадары болгъханы себеб болгъанды.
Биринчи къагъыт ачха [[Къытай]]да бизни эраны 910 джылында чыкъгъанды. Банкноталаны эм биринчи Стокгольмда 1661 джыл басхандыла. Эресейде биринчи къагъыт ачха ([[Ассигнация|ассигнацияла]]) [[Екатерина II]] (1769 дж.) джюрюб башлагъандыла.<ref>Булатов А. С. Экономика // Экономистъ. — М.: 2006. — б. 462.</ref>

== Белгиле ==

<references/>

== Джибериуле ==
* [http://www.russian-money.ru/ Эресейни ачхаларыны юсюнден сайт]
* [https://web.archive.org/web/20091014042258/http://ec-dejavu.ru/m/Money.html Буруннгу дунияда ачха]

{{Commonscat|Money|Ачха}}

[[Категория:Экономика]]