Ёлчелеу бирим бетни къайнагъына къара

'''Ёлчелеу бирим''' ('''уллулукъну бирими''', '''бирим''', '''физикалыкъ уллулукъну бирими''') ({{lang-en|Measurement unit, unit of measurement, unit}}; {{lang-fr|Unité de mesure, unité}}) — <math>1</math> магъанагъа ал келишиу бла шартлы болуб тенг болгъан белгиленнген ёлчелеуде [[физикалыкъ уллулукъ]]ду. Физикалыкъ уллулукъну ёлчелеу бирими бла ол тукъумлу уллулукъну тенглешдириб, аланы илешкилерин сан кибик кёргюзюрге боллукъду. аны бла бир тукъумлу уллулукъларын санын белгилер ючюн хайырландырыладыла. ёлчелеу биримлени келишиуле бла бегитилген атлары эмда белгилеулери барды<ref name="Словарь">{{книга |заглавие= Международный словарь по метрологии: основные и общие понятия и соответствующие термины |ответственный= Пер. с англ. и фр. |оригинал=  |ссылка= http://mathscinet.ru/slaev/records/images/SlaevChun02.pdf#page=18 |издание= 2-е изд., испр |место= СПб. |издательство= НПО «Профессионал» |год= 2010 |страниц= 82 |страницы= 20 |isbn= 978-5-91259-057-3 |archivedate= 2012-11-12 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20121112144117/http://mathscinet.ru/slaev/records/images/SlaevChun02.pdf#page=18 }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://gametest.ru/doc/pov/rmg_29_99.pdf#page=11 |title=РМГ 29-99. Метрология. Основные термины и определения. |access-date=2016-07-03 |archive-date=2014-10-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141011065419/http://gametest.ru/doc/pov/rmg_29_99.pdf#page=11 |deadlink=no }}</ref><ref name="Чертов2">{{книга |автор=Чертов А. Г. |заглавие=Физические величины (Терминология, определения, обозначения, размерности, единицы)|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство=«[[Высшая школа (издательство)|Высшая школа]]» |год=1990 |том= |страниц=335 |страницы=12 |isbn=5-06-001011-2}}</ref>.
[[File:EB1911 Weights and Measures - Fig. 9.jpg|мини|[[Метрлик система]]ны биримлерин суратланыуу]]
ёлчелеу бирими белгиленнген санлагъа [[атлы санла]] дейдиле.

Тамал эмда алыннган биримлени айырадыла. Белгили бирим системада тамал неда баш биримле ол [[физикалыкъ уллулукъланы системасы]]нда тамал биримле болуб сайланнган физикалыкъ уллулукълагъа бегитиледиле. Сёзге, [[ЁС|Халкъла арасы бирим системаны (ЁС)]] тамалы [[Физикалыкъ уллулакъны сисетмасы#Юлгюле|Уллулукъланы халкъла арасы системасыны]] тамалында къуралгъанды ({{lang-en|International System of Quantities}}, ISQ), анда джети тамал уллулукъ барды: [[узунлукъ]], [[масса]], [[заман]], [[электрикалыкъ агъым]], [[температура|термодинамикалыкъ температура]], [[затны саны]] эмда [[джарыкъны кючю]]. Ол себебден, ЁС-де [[ЁС-ни тамал биримлери|тамал биримлеге]] башында белгиленнген биримле саналадыла.

Тамал биримлени ёлчелеулери хар бирим системаны чеклеринде келишиу бла белгиленедиле эмда не [[эталон]]ланы (прототиплени) болушлукълары бла, неда [[тамал физикалыкъ дайымлылыкъла]]ны сан магъаналары бла бегитиледиле.

Алыннган биримлени тамал биримлени юслери бла, физикалыкъ уллулукъланы системалараныда бегитилген физикалыкъ уллулукъланы араларында байламланы хайырланыу бла белгилейдиле. 

Бир-биринден тамал салгъан бирим системалары, тамал биримлери бла айрылгъан бек кёб бирим система барды.

Кёбюсюн [[кърал]] закон бла хайырландырыллыкъ бирим системаны бегитеди. Россия Федерацияда, '''Россия Федерацияда хайырланыргъа амал берилген уллулукъ биримлени болумуна''' кёре ЁС-ни системасыны уллулукъ биримлери хайырландырыладыла<ref name="Пост" />. Ол болумда огъунакъ ёлчелеу биримлени хайырландырыуу бла байламлы джорукъла бегитилгендиле. [[Метрология]] таймаздан ёлчелеу биримлени эмда тамал биримле бла эталонланы маджаллашдырыуу ючюн ишлейди.

«ёлчелеу бирим» термин норматив документлеге кёре <ref name="Пост">[https://web.archive.org/web/20131102193757/http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/po879.pdf Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации {{Ref-ru}}] {{Wayback|url=http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/po879.pdf |date=20131102193757 }} Утверждено Постановлением [[Правительство Российской Федерации|Правительства РФ]] от 31 октября 2009 г. N 879.</ref> метрологиялыкъ басма чыгъармаланы теджеулерине кёре джорукъ тышындады<ref>«''Физикалыкъ уллулукъну бирими'' неда ''бирим'' орнуна ''физикалыкъ уллулукъну ёлчелеу бирими'' неда ''ёлчелеу бирими'' терминлени хайырландырыргъа болмайды, ''ёлчелеу'', ''бирим'' ангыламны юсю бла белгиленеди. Джазылыргъа кереклиси: ''ампер — токну кючюню бирими, квадрат метр — майданлыкъны бирими'' эмда былай джазаргъа болмайды: ''ампер — токну кючюн ёлчелеу бирими, квадрат метр — майданлыкъны ёлчлеу бирими''» ({{книга|заглавие=Словарь-справочник автора|ответственный=Сост. Л.А.Гильберг и Л.И.Фрид|ссылка= |место=М.|издательство=Книга|год=1979|страниц=304|страницы=98–99}}).</ref>, алай болса да илму эмда болушлукъ адабиятда бу джазылыу кенг джайылыбды<ref name="Словарь"/><ref>Аллай талай вариантлыкъ тыш кърал терминологияда да барды. Сёзге, ингилиз тилде ''unit'' термин бла бирге ''unit of measure(ment)'' термин да хайырландырылады: Are, a metric unit of measurement, equal to 100 square metres (Concise Oxford English Dictionary, 11th edition, 2004).</ref>.


== Тарих ==
Ёлчлеу биримле адамла къурагъан адырланы эм эртдегилерини бириди. Буруннгу адамла кюнлюк джумушларын, сёз ючюн, юй ишлер, кийим тигер, азыкъ продуктланы алмашдырыр ючюн ёлчелеге керекли болгъандыла. 

Тарихде эм эски бирикген ёлчелеу системала бизни эрагъа дери 4-чю эмда 3-чю мингджыллыкълада [[Месопотамия|Месопотамияны]], [[Мисир]]ни, [[Инд]] ёзенни буруннгу халкълары бла болдурулгъанды дерге боллукъду. 
[[Джерсиз Иоанн|король Джерсиз Иоанн]] Ингилизни баронларыны арасында  1215-чи джылдагъы [[Эркинликлени уллу хартиясы]]ны 35-чи пунткунда былай белгиленеди: «Чагъырны ёлчеси бютеу короллугъубузда бир болсун, сыраны да бир ёлчеси, гырджынны да бир ёлчеси, айырыб лондончу [[Кварта (сыйымны бирими)|кварта]] болсун, кюбеле ючюн боялгъан къумачны да, боялмагъан къумачны да бир эни болсун, ол эки къыйырындан экишер [[Къары (узунлукъну бирими)|къары]] болсун; бу ёлчелени юсюнден болгъан, базманлада да болсун».
Башха халкъладача къарачайлыла бла малкъарлыланы кеслерини ёлчелеу биримлери болгъанды, ала тамамланнган система болаламасала да турмуш джашауларында кереклилерин метрлик системагъа кёчгеннге дери баджарыб тургъандыла. Ол биримлени бир къауумлары:[[Эли (ёлчелеу бирим)|эли]], [[Къары (ёлчелеу бирим)|къары]], [[Къарыш (ёлчелеу бирим)|къарыш]], [[Къулач (ёлчелеу бирим)|къулач]] д. а. к.
=== Метрлик системаны киргизиу ===
{{main|Метрлик системаны тарихи}}

[[XXI ёмюр]]ню башында дунияда алкъын кёб тюрлю бирим система хайырландырылгъанды: британ, халкъла арасы система э. б. Барысына да келишген бирим системаны болдурургъа тырмашыу 1790-чы джылдан башланады, ол заманда [[Францияны миллет джыйылыуу]] Француз илму академияны универсал бирим система къурау бла джумушландырады. Бу система [[Ёлчелени метрлик системасы|метрлик системаны]] прототипи болады, ол [[Уллу француз революция]]ны джетишимлерини бириди.

1875-чи джылда 17 къралны арасында [[Метрлик конвенция]]ны юсюнден кесаматха къол салынады. Бу кесаматха къол салыу бла [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросу]] эмда [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы халкъла арасы комитети]] къуралады эмда тёрт джылда бир кере джыйылыучу [[Ёлчеле эмда ауурлукъланы юсюнден генерал конференция]]гъа тамал салынады. Бу халкъла арасы органла бусагъатдагъы ЁС-ни къурагъандыла. Бу вариантда ЁС 1954-чю джылдагъы 10-чу конференцияда джаратылады, 1954-чю джылдагъы 11-чи конференацияда уа бегитиледи.

2018-чи джылны 16-чы ноябрында [[Версаль|Версалдагъы]] Конгрессни къаласында 26-чы МАГК-ны 26-чы сессиясында ЁС-ни халкъла арасы бирим системасыны белгилеулерини (килограммны, амперни, кельвинни эмда молну) тюрлендириулерин бегитгенди, эмда ЁС-ни кескин материал объектге — халкъла арасы [[Килограммны эталону|килограммны платина-иридий прототипинден]]  байламны кесгенди (1889-чу джылдан бери болгъан).

== Ёлчелеу биримлени системалары ==

=== [[Ёлчелени метрлик системасы|Метрлик системала]] ===
* [[ЁС]]
* [[СГС]]
* [[МКС (ёлчелеу биримлени системасы)|МКС]]
* [[МКГКС]]
* [[МТС (ёлчелеу биримлени системасы)|МТС]]
* [[МСК (ёлчелеу биримлени системасы)|МСК]]
* [[МКСЛ (ёлчелеу биримлени системасы)|МКСЛ]]

== Физика уллулукълагъа кёре къауумланнган ёлчелеу биримле ==
* [[Массаны ёлчелеу бирими]] ([[масса]])
* [[Температураны ёлчелеу бирими]] ([[температура]])
* [[Аралыкъны ёлчелеу бирими]] ([[аралыкъ]])
* [[Майданлыкъны ёлчелеу бирими]] ([[майданлыкъ]])
* [[Сыйымны ёлчелеу бирими]] ([[сыйым]])
* [[Информацияны ёлчелеу бирими]] ([[информация]])
* [[Заманны ёлчелеу бирими]] ([[заман]])
* [[Басымны ёлчелеу бирими]] ([[басым]])
* [[Джылыуну агъымыны ёлчелеу бирими]] ([[джылыуну агъымы]])
* [[Байлашдыргъан биримлени системасы]] ([[электрокъууат]])

== Белгиле ==
{{Белгиле}}

== Литература ==
* {{книга
|автор         = Сена Л.А.
|заглавие      = Единицы физических величин и их размерности
|ссылка        = 
|место         = 
|издательство  = 
|год           = 2000
|том           = 
|страниц       = 
|страницы      = 
|isbn          = 
}}
* {{книга
|автор         = Чертов А.Г.
|заглавие      = Единицы физических величин
|ссылка        = 
|место         = Москва
|издательство  = Высшая школа
|год           = 1977
|том           = 
|страниц       = 288
|страницы      = 
|isbn          = 
}}
* {{книга
 | автор         = 
 | часть         = Система единиц
 | ссылка часть  = 
 | заглавие      = Большая Советская энциклопедия (в 30 т.)
 | оригинал      = 
 | ссылка        = 
 | викитека      = 
 | ответственный = А. М. Прохоров (гл. ред.)
 | издание       = 3-е изд
 | место         = М
 | издательство  = Сов. энциклопедия
 | год           = 1976
 | том           = XXIII
 | страницы      = 465
 | столбцы       = 
 | страниц       = 640
 | серия         = 
 | isbn          = 
 | doi           = 
 | тираж         = 
 | ref           = 
}}

== Джибериуле ==

* [https://web.archive.org/web/20101004025339/http://www.metrob.ru/HTML/izmerenie.html Измерения. Единицы измерений.]
* [http://www.classbase.ru/okei ОКЕИ. Общероссийский классификатор единиц измерения.]
* [http://www.dpva.ru/Guide/GuideUnitsAlphabets/GuideUnitsAlphabets/ Таблицы перевода единиц].



[[Категория:Ёлчелеу биримле| ]]
[[Категория:Метрология]]