ЁС бетни къайнагъына къара

'''Ёлчелеу биримлени халкъла арасы системасы''', '''ЁС''' (''SI'', {{Lang-fr|Système International d’Unités}}) — [[ёлчелеу бирим|ёлчелеулени]] халкъла арасы системасыды, [[Ёлчелени метрлик системасы|метрлик системаны]] бусагъатдагъы вариантыды. ЁС дунияда эм кёб хайырланнган ёлчелеу бирим системады. Аны тюз джашауда да, [[Илму|илмуда да]], [[Техника|техникада да]] хайырландырадыла. Алай а [[Электродинамика|электродинамикада]] илму ишлени асламысы [[СГС|Биримлени Гаусс системасы]] бла хайырланады. Бусагъатда ЁС дунияны къралларыны асламысында баш бирим ёлчелеу системасыды, кеслерини энчи бирим системалары болгъан къраллада (сёз ючюн [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]]) биримлени ангылатыулары ЁС-ни биримлерини юсю бла ангылатыладыла.

== Баш билгиле ==
[[Файл:Metric system adoption map.svg|thumb|right|500px|ЁС-ни баш неда джангыз бирим система болмагъан къралла: [[Либерия]], [[Мьянма]], [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]].]]
ЁС XI [[Мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференция]]да къабыл этилгенди, аны ызындан келген талай башха конференция эсе уа ЁС-де талай тюрлендириу этгендиле.

ЁС джети '''баш''' эмда '''къуралгъан''' [[Физикалыкъ уллулукъ|физикалыкъ уллулукъну]] [[ёлчелеу бирим|биримин]] белгилейди , аны тышында '''[[ЁС-ны префикслери|префиксле да]]''' орун аладыла. Биримлени белгилеуде стандарт къысхартыула бла аладан къуралгъан биримлени джазыууну джорукълары бегитилгендиле.

'''Баш биримле''': [[килограмм]], [[метр]], [[секунд]], [[ампер]], [[кельвин]], [[моль]] эмда [[кандела]]. ЁС-ни ичинде бир бирим башхадан къуралаллыкъ тюлдю.

'''Къуралгъан биримле''' баш биримлелден алгебраик ишлеулени эсебинде къураладыла (юлешиу, керелеу). Бир-бир къуралгъан биримлеге ЁС-де энчи атла берилгендиле.

'''Индекслени''' биримлени алларына къошаргъа боллукъду, аны магъанасы- биримни белгили бир сау саннга, 10-ну дараджасына къатларгъа неда юлеширге керекди. Сёз ючюн, "кило" индекс миннге къатларгъа кереклисин белгилейди (километр=1000 метр). ЁС-ни индекслерин дагъыда онлукъ индексле ат бла белгилейдиле.

== ЁС-ни биримлери ==
ЁС-ни бирими гитче харифден джазылады, къысхартылыуундан сора нохта салынмайды.

=== Баш биримле ===
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
! style="text-align: left;" rowspan="2" | '''Уллулугъу'''
! colspan="2" | '''Ёлчелеу бирим'''
! colspan="2" | '''Белгилениую'''
|-
! Россияда аты
! халкъла арасы аты
! Россия
! халкъла арасы

|-----
|style="text-align: left;" | [[Узунлукъ]] || [[метр]] || metre (meter) || м || m
|-----
|style="text-align: left;" | [[Масса]] || [[килограмм]] || kilogram || кг || kg
|-----
|style="text-align: left;" | [[Заман]] || [[секунд]] || second || с || s
|-----
|style="text-align: left;" | [[Токну кючю]] || [[ампер]] || ampere || А || A
|-----
|style="text-align: left;" | Термодинамика [[температура]] || [[кельвин]] || kelvin || К || K
|-----
|style="text-align: left;" | [[Джарыкъны кючю]] || [[кандела]] || candela || кд || cd
|-----
|style="text-align: left;" | [[Затны саны]] || [[моль]] || mole || моль || mol

|}

=== Къуралгъан биримле ===

Къуралгъан биримле баш биримлени юсю бла къатлауну неда юлешиуню болушлугъу бла чыгъарылыргъа боладыла. Бир-бир къуралгъан биримлеге тынч болур ючюн энчи атла берилгендиле, аллай биримлени атларын математика чыгъарыулада джангы къуралгъан биримле къурар ючюн хайырланыргъа боллукъоду.

Къуралгъан биримни белгелеген физика закондан неда ол белгилеген физика уллулукъну юсю бла математика чыгъарыу къуралады. Мисалгъа, терклик - санны заман биримде ётген аралыгъыды; ол себебден теркликни ёлчелеуню бирими - м/с (секундха метр).

Бир-бирледе бир бирим тюрлю-тюрлю джазылыргъа болады, алай а джашауда эм кёб джюрюген эмда физика магъанасына эм бек келишген аты хайырланады. Мисалгъа, [[Кючню моменти|кючню моментин]] белгилеуде Н·м хайырландырыргъа керекди, м·Н неда Дж хайырланмайдыла.

{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|+ '''Энчи атлары болгъан къуралгъан биримле'''
! style="text-align: left;" rowspan="2" |Уллугъу
! colspan="2" | Ёлчелеу бирими
! colspan="2" | Белгилениую
! rowspan="2" | Чыгъарыуу
|-
! Россияда аты
! халкъла арасы аты
! Россия
! халкъла арасы

|-
| style="text-align: left;" |[[Джассы мюйюш]]
| [[радиан]] || radian || [[Радиан|рад]] || rad
| м·м<sup>−1</sup> = 1
|-
| style="text-align: left;" |[[Санлы мюйюш]]
| [[стерадиан]] || steradian ||[[ср]] || sr
| м²·м<sup>−2</sup> = 1
|-
| style="text-align: left;" |Цельсийни¹ шкаласы бла Цельсийни¹ [[Температура|температурасы]] 
| [[Цельсийни градусу]] || degree Celsius || °C || °C
| K
|-
| style="text-align: left;" |[[Фреканс]]
| [[Герц (ёлчелеу бирим)|герц]] || hertz || Гц || Hz
| с<sup>−1</sup>
|-
| style="text-align: left;" |[[Кюч]]
| [[Ньютон (ёлчелеу бирим)|ньютон]] || newton || Н || N
| кг·м/c²
|-
| style="text-align: left;" |[[Энергия]]
| [[джоуль]] || joule ||Дж || J
|Н·м = кг·м²/c²
|-
| style="text-align: left;" |[[Къарыу (физика)|Къарыу]]
| [[ватт]] || watt ||Вт || W
| Дж/с = кг·м²/c³
|-
| style="text-align: left;" |[[Басыу]]
| [[Паскаль (ёлчелеу бирим)|паскаль]] || pascal ||Па || Pa
| Н/м² = кг·м<sup>−1</sup>·с<sup>−2</sup>
|-
| style="text-align: left;" |[[Джарыкъ агъыу]]
| [[люмен]] || lumen ||лм || lm
| кд·ср
|-
| style="text-align: left;" |[[Джарыкъланыу]]
| [[люкс]] || lux ||лк || lx
| лм/м² = кд·ср·м<sup>−2</sup>
|-
| style="text-align: left;" |[[Электрика заряд]]
| [[кулон]] || coulomb ||Кл || C
| А·с
|-
| style="text-align: left;" |[[Потенциалланы башхалыгъы]]
| [[вольт]] || volt ||В || V
| Дж/Кл = кг·м²·с<sup>−3</sup>·А<sup>−1</sup>
|-
| style="text-align: left;" |[[Электрика къаршчыланыу|Къаршчыланыу]]
| [[Ом (ёлчелеу бирим)|ом]] || ohm ||Ом || Ω
| В/А = кг·м²·с<sup>−3</sup>·А<sup>−2</sup>
|-
| style="text-align: left;" |[[Электрика сыйыныулукъ|Электросыйыныулукъ]]
| [[фарад]] || farad ||Ф || F
| Кл/В = кг<sup>−1</sup>·м<sup>−2</sup>·с<sup>4</sup>·А²
|-
| style="text-align: left;" |[[Магнит агъым]]
| [[Вебер (ёлчелеу бирим)|вебер]] || weber ||Вб || Wb
| кг·м²·с<sup>−2</sup>·А<sup>−1</sup>
|-
| style="text-align: left;" |[[Магнит индукция]]
| [[Тесла (ёлчелеу бирим)|тесла]] || tesla ||Тл || T
| Вб/м² = кг·с<sup>−2</sup>·А<sup>−1</sup>
|-
| style="text-align: left;" |[[Индуктивлик]]
| [[Генри (ёлчелеу бирим)|генри]] || henry ||Гн || H
| кг·м²·с<sup>−2</sup>·А<sup>−2</sup>
|-
| style="text-align: left;" |[[Электрика ётюулюлюк]]
| [[Сименс (ёлчелеу биримя)|сименс]] || siemens ||См || S
| Ом<sup>−1</sup> = кг<sup>−1</sup>·м<sup>−2</sup>·с³А²
|-
| style="text-align: left;" |[[Активлик (радиоактив)]]
| [[Беккерель (ёлчелеу бирим)|беккерель]] || becquerel ||Бк || Bq
| с<sup>−1</sup>
|-
| style="text-align: left;" |[[Ионландырыуну таякъланыуу|Ионландырыуну таякъланыуну]] [[Джутулгъан марда|джутулгъан мардасы]]
| [[Грэй (ёлчелеу бирим)|грэй]] || gray ||Гр || Gy
| Дж/кг = м²/c²
|-
| style="text-align: left;" |[[Ионландырыуну таякъланыуу|Ионландырыуну таякъланыуну]] [[Эффектив марда|эффектив мардасы]] 
| [[Зиверт (ёлчелеу бирим)|зиверт]] || sievert ||Зв || Sv
| Дж/кг = м²/c²
|-
| style="text-align: left;" |[[Катализаторну активлиги]]
| [[Катал (ёлчелеу бирим)|катал]] || katal || кат || kat
| моль·с<sup>−1</sup>
|}

1. Цельсийни градусу бир кельвиннге тенгди. Кельвин бла Цельсийни шкалалары бири бири бла былай байланыбдыла: °C = K — 273,15

== ЁС-ге кирмеген биримле ==

ЁС-ге кирмеген талай бирим, Мардала бла ауурлукъланы генерал конференциясыны оноуу бла ЁС бла бирге хайырланыргъа боллукъдула.

{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
!rowspan="2" style="text-align: left;" | ёлчелеу бирим
!rowspan="2" | Халкъла арасы аты
!colspan="2" | Белгилениую
!rowspan="2" | ЁС-де багъасы
|-
! Россия
! халкъла арасы

|-
|style="text-align: left;" | [[минут]] || minute || мин || min
| 60 с
|-
|style="text-align: left;" | [[сагъат]] || hour ||сгъ || h
| 60&nbsp;мин = 3600&nbsp;с
|-
|style="text-align: left;" | [[сутка]] || day || сут || d
| 24&nbsp;ч = 86&nbsp;400&nbsp;с
|-
|style="text-align: left;" | [[Мюйюш градус|градус]] || degree || ° || °
| (π/180)&nbsp;рад
|-
|style="text-align: left;" | [[Мюйюш минут]] || minute || ′ || ′
| (1/60)° = (π/10&nbsp;800)
|-
|style="text-align: left;" | [[Мюйюш секунд]] || second || ″ || ″
| (1/60)′ = (π/648&nbsp;000)
|-
|style="text-align: left;" | [[литр]] || litre (liter) || л || l, L
| 1/1000 м³
|-
|style="text-align: left;" | [[тонна]] || tonne || т || t
| 1000&nbsp;кг
|-
|style="text-align: left;" | [[непер]] || neper || Нп || Np
|
|-
|style="text-align: left;" | [[бел]] || bel || Б || B
|
|-
|style="text-align: left;" | [[Электронвольт]] || electronvolt || эВ || eV
| ≈1,60217733<math>\cdot</math>10<sup>-19</sup>&nbsp;Дж
|-
|style="text-align: left;" | [[Атом масса бирим]] || unified atomic mass unit
| а.&nbsp;е.&nbsp;м. || u
| ≈1,6605402<math>\cdot</math>10<sup>-27</sup>&nbsp;кг
|-
|style="text-align: left;" | [[Астроном бирим]] || astronomical unit
| а.&nbsp;е. || ua
| ≈1,49597870691<math>\cdot</math>10<sup>11</sup>&nbsp;м
|-
|style="text-align: left;" | [[тенгиз миля]] || nautical mile || миля ||- <ref>Навигацияда уллу  '''M''' джазылады. Къара: [https://web.archive.org/web/20110810061501/http://www.nauticalcharts.noaa.gov/mcd/chartno1.htm NOAA Chart 1 — Nautical Chart Symbols, Abbreviations, and Terms.], B, p.11.</ref>
|1852&nbsp;м 
|-
|style="text-align: left;" | [[Тюйюмчек (ёлчелеу бирим)|тюйюмчек]] || knot || уз ||
| 1 тенгиз миля сагъатха = (1852/3600)&nbsp;м/с
|-
|style="text-align: left;" | [[ар]] || are || а || a
| 10²&nbsp;м²
|-
|style="text-align: left;" | [[гектар]] || hectare || га
| ha
| 10<sup>4</sup>&nbsp;м²
|-
|style="text-align: left;" | [[Бар (ёлчелеу бирим)|бар]] || bar || бар || bar
| 10<sup>5</sup>&nbsp;Па
|-
|style="text-align: left;" | [[ангстрем]] || ångström || Å || Å
| 10<sup>−10</sup>&nbsp;м
|-
|style="text-align: left;" | [[барн]] || barn || б || b
| 10<sup>−28</sup>&nbsp;м²
|}

Аны тышындада дагъыда бу биримле хайырланадыла: [[Град, минут, секунд|град]], [[джарыкъны джылы]], [[парсек]], [[диоптрия]], [[киловатт-сагъат]], [[вольт-ампер]], [[вар]], [[ампер-сагъат]], [[карат]], [[текс]], [[Гал (ёлчелеу бирим)|гал]], [[секундха бурулуу]], [[минутха бурулуу]]. [[процент]], [[промилле]], [[Фон (акустика)|фон]], [[октава]], [[декада]] кибик логарфма биримлени хайырланыргъада болады. Аны тышында кенг джаыйлгъан заман биримледа хайырланадыла, сёз ючюн, [[ыйыкъ]], [[ай]], [[джыл]], [[ёмюр]].

== Къат эмда юлюш биримле ==

Къат эмда юлюш биримле стандарт къатлаучуланы эмда '''[[ЁС-ни префикслери]]ни''' биримге неда аны атына къошуу бла къураладыла.

== Биримлени белгилеуню джазыу джорукълары ==
* Биримлени белгилеуюню тюз шрифт бла джазадыла. Къысхартылыудан сора нохта салмайдыла.
* Белгилеулени сан магъанасындан сора пробел этиб джазадыла, башха тизгиннге кёчюрюрге болмайды . Тизгин башындагъы белгиле болсала пробел салынмайды. Юлгюле: 10&nbsp;м/с, 15°.
* Сан магъанасы кёнделен сызы бла дробь болса, аны джаякълаб скобкагъа джыядыла, сёз ючюн: (1/60)&nbsp;с<sup>-1</sup>.
* Уллулукъланы магъаналырны тюппе-тюз болмаса, аланы джаякълаб скобкалагъа джыядыла : (100,0&nbsp;±&nbsp;0,1)&nbsp;кг, 50&nbsp;г&nbsp;±&nbsp;1&nbsp;г.
* Къуралыугъа къошулгъан биримлени белгилеулерин бир-бирлеринден орта сызда нохта бла айырадыла (Н·м, Па·с), «×» символ бла белгилерге болмайды. 
* Белгилеуледе юлешиу белги кибик горизонтал сызны неда кёнделен сызны хайырландырыргъа боллукъду, тюбюнде биримлени чыгъармалары бар эсе ала скобкала бла джаякъланадыла. Тюздю: Вт/(м·К), терсди: Вт/м/К, Вт/м·К.
* Биримлени белгилеген сагъатда дараджалары болгъан (позитив эмда негатив) шекилде джазаргъа болады: Вт·м<sup>-2</sup>·К<sup>-1</sup>, А·м². Негатив дараджаланы хайырланнган заманда горизантал неда кёнделен сызны (юлешиуню белгиси) салыргъа болмайды.
* Белгилени хариф ангылатыулар бла бирге джазаргъа болады, сёз ючюн: °/с (секундха градус).
* Биримлени белгилеулери бла толу атларын бирге джазаргъа болмайды. Терсди: км/сагъат, тюздю: км/сгъ.
* Тукъумладан къуралгъан биримлени белгилеую уллу харифден джазылады, ЁС-ни индекслери аллына джазылсада уллу хариф къалады, сёз ючюн: ампер — А, мегапаскаль — МПа, килоньютон — кН, гигагерц — ГГц.

== Джибериуле ==

* [https://web.archive.org/web/20100708013437/http://sklad-zakonov.narod.ru/Vlad134/pprf_879.htm Постановление Правительства РФ от 31 октября 2009 г. N 879 Об утверждении положения о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации]
* [http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ SI brochure] Описание СИ на сайте Международного бюро мер и весов
* [https://web.archive.org/web/20130805001841/http://www.pribor.info/docs/?start=0&action=obj&objid=82476&relid=3 ГОСТ 8.417-2002. ЕДИНИЦЫ ВЕЛИЧИН. Введён в действие с 1 сентября 2003 г.]
* [https://web.archive.org/web/20140901064505/http://www.timer.dp.ua/databank/si/other.htm Тюрлю тюрлю къраллада джюрюген ёлчелеу биримле.]
* [http://www.imperialtometric.com Импер эмда метрик тюрледнириу]
* [http://www.ru.convert-me.com/ru/ Калькуляторла.]
* [http://2mb.ru/index.php?option=com_converter&Itemid=14 Тюрлю-тюрлю системаладагъы биримлени онлайн конвертору]
* [http://www.metrob.ru/HTML/ed_izmer.html ёлчелеу биримле]

== Белгиле ==

<references/>


{{Commonscat|International System of Units|ёлчелеу система}}

{{Иги статья}}

<!-- Категорияла, интервикиле -->

[[Категория:Физика]]
[[Категория:ЁС|*]]
[[Категория:Ёлчелени системасы]]